Muzeum Historyczne w Mikołajewie

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Kolejnym zadaniem do którego najczęściej wyznaczano jazdę pancerną była ochrona przemarszów wojskowych i przemieszczających się taborów zarówno zaopatrzeniowych, jaki i tych mających przeznaczenie wojskowe. W trakcie bitwy pod Czarnem, hetman Koniecpolski użył części chorągwi kozackich do ochrony przedmieść miasteczka, a także do zablokowania Szwedom wybierania żywności28. Ochroną zajmowali się również wspomniani wcześniej dowódcy księcia Dominika Zasławskiego, w trakcie bitwy pod Zborowem, podczas której asekurowali tabor królewski. Pod Korsuniem, jazda pancerna współdziałała z innymi formacjami jazdy zapewniając przemarsz taborowi hetmańskiemu. Przodem maszerowały chorągwie husarskie hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, Jana Odrzywolskiego i hetmana polnego Marcina Kalinowskiego. Chorągiew Marcina Kalinowskiego wspierały również chorągwie husarskie Adama Hieronima Sieniawskiego i Jerzego Bałabana oraz regiment piechoty Henryka Denhoffa. Zadaniem 60 konnej chorągwi kozackiej strażnika wojskowego Stanisława Mariusza Jaskólskiego było zadbanie o bezpieczeństwo przemarszu taboru. Przy Mikołaju Potockim jako osobista ochrona znajdowała się 50 konna chorągiew Piotra Potockiego, kapitana gwardii przybocznej hetmana, której zadaniem było zapewnienie mu ochrony29. Niestety w wyniku błędnych decyzji dowódczych hetmanów (min. spieszenia jazdy), armia koronna poniosła klęskę a hetmani dostali się do niewoli. Idący w przedniej straży i ubezpieczający ciężkie chorągwie Jana Sobieskiego, pancerni i dragoni pod dowództwem strażnika Stefana Bidzińskiego, ponieśli ciężką porażkę, pod Parkanami. Odkryli oni siły przeciwnika, król jednak zamiast wycofać się, widząc przewagę przeciwnika, zdecydował o rozpoczęciu natarcia. Wojska królewskie szybko zostały oskrzydlone, i gdyby nie bohaterska postawa rajtara Andrzeja, król mógł przypłacić swoją decyzję życiem30. Nie zmienia to jednak faktu, że do ochrony przemarszów wojskowych i taborów najczęściej wykorzystywano jazdę pancerną, ze względu na jej manewrowość i skuteczność działania oraz powszechność w składzie armii koronnej.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Pancerni służyli również jako osobista ochrona. Przywołany już wcześniej Piotr Potocki, pełnił funkcję kapitana gwardii przybocznej, której celem było zapewnienie bezpieczeństwa hetmanowi. Magnaci oraz urzędnicy wysokiego szczebla często korzystali z ochrony, którą zapewniała jazda kozacka. Prawdopodobnie w trakcie rozmów między Jerzym Ossolińskim a posłami chana Islama Gireja, kanclerzowi towarzyszyli pancerni do jego osobistej ochrony. Relacja brzmiała następująco: ”[…] pancerno z panem kanclerzem Jerzym Ossolińskim kilkanaście towarzystwa do ochrony osobistej jego kilka […]”31. I w przypadku tych zadań zadecydowały zapewne czynniki, wspomniane już wcześniej przy okazji zabezpieczania taborów i przemarszów wojskowych. Dodatkowo kozacy pełnili funkcje reprezentacyjne, czego dowodem są choćby petyhorcy księcia Zbaraskiego, towarzyszący mu podczas jego poselstwa do Turcji czy reprezentacyjni kozacy polskich magnatów, biorących udział w przyjeździe Marii Ludwiki Gonzagi do Polski32.

Z przedstawionego zestawienia widać wyraźnie do jakich zadań taktycznych w czasie działań zbrojnych wyznaczana była jazda kozacka. Zwiad oraz ochrona linii zaopatrzeniowych czy przemarszów wojskowych, były niemniej istotne w zapewnieniu przewagi na wrogiem niż walka bezpośrednia, w której pancerni również bardzo często odgrywali istotną rolę.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Model walki wykształcony przez jazdę kozacką został niejako wymuszony przez zagrożenia na jakie narażona była Rzeczpospolita. Jak już wcześniej wspomniano takim zagrożeniem były wojska Ordy, nieustannie napierające na południowo-wschodnie granice. Tatarzy wkraczając do kraju szybkim marszem, wykorzystywali element zaskoczenia. Usiłując wziąć jak największy jasyr, byli łatwym celem do ataku dla jazdy polskiej. W walce z nimi ważne było szybkie uzyskanie wiadomości o planowanym ataku (opłacone straże), a także warowne zamki i miasta lub też inne umocnienia utrudniające im swobodne poruszanie się po kraju. Najważniejszym jednak ogniwem defensywy w pierwszej połowie XVI w. była obrona potoczna, czyli stałe oddziały stacjonujące na pograniczu33. Największą rolę w obronie potocznej odgrywały chorągwie kozackie, które swoją liczebnością i odpowiednim przygotowaniem do walki, idealnie nadawały się do zwalczania ruchliwego przeciwnika34. System ten funkcjonował już od końca XV w., jednakże sformalizowanie jego istnienia nastąpiło w 1520 r., w wyniku wydania ordynacji dotyczącej organizacji i rozmieszczenia oddziałów na Podolu i Rusi35. Niewątpliwą zaletą obrony potocznej był jej stały charakter, której finansowanie spoczęło na barkach królewskich36.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Na początku XVII wieku (1613-1619), na forum sejmowym, rozpoczęto pracę a następnie sformalizowano istnienie nowej formacji zbrojnej – wojska powiatowego. Wojsko to, organizował samorząd, a jego głównym celem było wsparcie wojsk państwowych oraz zapewnianie bezpieczeństwa województwom, w ramach samoobrony terytorialnej, która strzegła porządku w trakcie działań zbrojnych. Podobnie jak w przypadku obrony potocznej, tak i tutaj jazda kozacka, stała się ważnym elementem. Często sejmiki szlacheckie powoływały tego typu chorągwie jako, z jednej strony najmniej kosztowne a z drugiej najbardziej przydatne i uniwersalne. Warto tutaj przytoczyć, kilka przykładów z różnych momentów XVII w. Na sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 26 czerwca 1634 r., podjęto uchwałę o wystawieniu czterech chorągwi obrony domowej. Szlachta uskarżała się na gwałty i rozboje, jakich dopuszczali się zdemobilizowani żołnierze cudzoziemscy. Wobec tej sytuacji sejmik podjął decyzję o zaciągnięciu czterech chorągwi kozackich po 30 koni pod rotmistrzami Aleksandrem Karchowskim, Eremianem Dębińskim, Stanisławem Cykowskim oraz Wojciechem Sokołowskim, na okres 3 kwartałów. Pułkownikiem ich został starosta generalny wielkopolski Stanisław Przyjemski. Opłaceni mieli być z podymnego, przeznaczonego szczególnie na ten cel. Pułkownik dbać miał o dyscyplinę wśród żołnierzy, a także informować o miejscu występowania zagrożenia37.

Innym przykładem jest chorągiew kozacka Jana Karola Romanowskiego, powołana przez zjazd pod Chełmem 27 października 1654 r. Uchwała mówiła: „Na które miejsce zjechawszy się […], chorągiew kozacką propter excutias per agens i wiadomości o nieprzyjacielu, uchwaliliśmy na niedziel sześć […] Do których ludzi za rotmistrza JM. Pana Jana z Romanowa Romanowskiego […] obraliśmy […] A jm. pan rotmistrz submituje się z tymi ludźmi pro die 5 novembris […] pod Chełmem stanąć […], a po tym zaraz popisie podjazdy odprawować, nas o niebezpieczeństwach do Chełma awizować i zniósłszy się z ichm. pany hetmany, przy drugich chorągwiach […] na obronę tej ściany poleskiej zostawionych […], przy tamtejże ścianie […] zostawać JM. pan rotmistrz […] powinien.”38

[Mikołaj Teodor Zienewski]

W listopadzie 1672 r. na zjeździe szlachty krakowskiej pod Lublinem, krakowianie postanowili wystawić pułk powiatowy, „[…] na zaszczyt i obronę Ojczyny, spólnej matki naszej i województwa naszego krakowskiego […]”, pod dowództwem Jakuba z Lubrańca Dąbskiego. Pułk miał składać się 600 ludzi – 400 pancernych i 200 dragonów. Na czele pancernych stanął sam pułkownik jako pierwszy rotmistrz, oraz jako rotmistrzowie Stanisław Taszycki, Kazimierz Chodakowski i Andrzej Dąbski. Służba trwać miała aż 4 kwartały od grudnia 1672 do grudnia 1673 roku. „Popis przed jm. panem marszałkiem koła rycerskiego deklarujemy, obligując jm. pana pułkownika i ichm. panów rotmistrzów, aby tak pod pancernymi, jako i dragańskiemi chorągwiami komplet kompanijej mieli i wszelakie skromności w ciągnieniu bez żadnej skargi przestrzegali […]”39.

Najpoważniejszym argumentem, przemawiającym za tak dużym odsetkiem jazdy pancernej, nie tylko w systemach obronnych ale również w całej armii, był niewątpliwie koszt jej zaciągnięcia. Zarówno wyekwipowanie jak i żołd wypłacany żołnierzom był zdecydowanie mniejszy, niż przy zaciąganiu ciężkich chorągwi takich jak husaria czy arkebuzeria. Ponadto była ona dobrze wyekwipowana i uzbrojona, nie tracąc przy tym tak bardzo potrzebnej manewrowości, która kluczowa była przy ściganiu bandytów, zdemobilizowanych żołnierzy czy rozbijaniu niewielkich grup wojsk nieprzyjaciela.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Wspomniane wcześniej zadania jazdy pancernej to tylko pewna cześć ich funkcjonowania w ramach armii. Istotne było również wykorzystanie tej formacji w bitwie. Jej uzbrojenie zaczepne i ochronne, stwarzało jej bardzo wiele możliwości, w tym wspomaganie a często również zastępowanie husarii. Pancerni formowali się w dwa szeregi: pierwszy-oparty na towarzyszach, nieco lepiej uzbrojonych i bardziej doświadczonych w walce, drugi-pocztowych o lżejszym uzbrojeniu. Mimo płytszego szyku, jego szerokość porównywana była z tym husarskim. Przygotowując szarżę czyli najważniejszy moment taktyczny każdej bitwy, pancernych ustawiano na skrzydłach lub tyłach husarzy, czasem również we wspomnianą na wstępie szachownicę40. Takie umieszczenie rot kozackich, było konieczne ze względu na zadania jakie miały ona pełnić na polu bitwy. Przy całej swojej potędze husaria również miała słabe punkty. Jednym z nich była chociażby wrażliwość na ataki ze skrzydeł. Pancerni mieli stanowić ich osłonę podczas szarży. Podobnie jak w XV i początku XVI wieku strzelcy konni zapewniali wsparcie strzeleckie kopijnikom, tak jazda kozacka ostrzeliwując przeciwnika z łuków i broni palnej ułatwiała przeprowadzenie późniejszego natarcia husarzom.

Dzięki wykorzystaniu łuków refleksyjnych, możliwe było zastosowanie taktyki zwanej „tatarskim tańcem”, polegającej na podpadaniu raz po raz pod wrogie szeregi, zasypując je strzałami, i przygotowując tym samym dogodne warunki do szarży husarskiej41. Kawalerzyści formowali półkole, którego wklęsła część zwrócona była w stronę nieprzyjaciela. W momencie uderzenia na środek lub któreś ze skrzydeł, automatycznie oddział nieprzyjacielski zostawał oskrzydlony42. W ten sposób wojowali Tatarzy, którym nie raz odpór dawała armia polska. Jednak zalety tego manewru doceniły także rodzime formacje kawaleryjskie, zarówno pancerni jak i jazda lekkich znaków.

Wracając jednak do kwestii wykorzystania taktycznego jazdy kozackiej, to oprócz ostrzału prowadzonego ze skrzydeł zgrupowania, chorągwie te pełniły rolę straży tylnej, która zabezpieczała przed atakiem z zaskoczenia. Takie właśnie zadanie powierzył S. Koniecpolski, Janowi Odrzywolskiemu, przed bitwą ochmatowską w 1644 r.: „JMP Krakowski […], sam przy przedniej straży z przyjacioły sobie przytomnemi i dworem jechał, posławszy Pana Mikołaja Chmieleckiego […], do Pana Starosty Winnickiego, (któremu rząd wszystkiego taboru jako pierwszemu pułkownikowi zlecono było), aby tabór porządnie [się] sprawił i chorągwie około taboru rozciągnione do szyku zemknął, gdy on woli JMP. Krakowskiego dosyć czyniąc, chorągwiom na czoło, zemknąć się rozkazał […]”43. Dodatkowo po nieudanym uderzeniu i zatrzymaniu szarży, tylna straż i skrzydłowi przejmowali ciężar walki na siebie, tak by husaria mogła wrócić na pozycje wyjściowe i przygotować się do ponownego natarcia. Przykładem jest choćby sytuacja przedstawiona przez Stanisława Koniecpolskiego w liście do Władysława IV Wazy. W liście tym opisane jest zajście w obozie pod Kamieńcem Podolskim, który został zaatakowany przez wojska tatarskie. W obawie przed zbytnim rozpuszczeniem wojska w pogoni za czambułami tatarskimi, Koniecpolski zdecydował się na obronę pozycji przy pomocy broni palnej, a następnie zorganizowanie natarcia. Niestety w momencie ataku na słaby punkt wroga, Koniecpolski nie przewidział pojawienia się tak licznych oddziałów nieprzyjaciela. Od klęski hetmana uchronił wspomniany wcześniej starosta żydaczowski J. Odrzywolski, wówczas rotmistrz chorągwi kozackiej. Relacja ta brzmiała: „Po tym iż […] nie było sposobu na rozsypanego na polu harcownika chorągwie rozpuszczać, przychodziło tylko strzelbą nieprzyjaciela pasować […] rozumiejąc żem miał na słabe miejsce trafić i zaraz obóz wroga opanować, na zadni pułk wodyński pasza, wybrawszy kilka tysięcy komunika, z wielką rezolucją nastąpił, gdzież byli ludzie J.M.P wojewody ruskiego i starosty żydaczewskiego. Lubo był trochę wielką furią wsparł naszych […]”.44 Po tym jak Jan Odrzywolski przypuścił atak i przejął cały ciężar walki na siebie, dał chwilę wojskom Koniecpolskiego na przegrupowanie i na przeprowadzenie ponownego ataku.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Oprócz wspomagania husarii na polu walki, inną formą wsparcia był zmasowany ostrzał, powodujący wyłomy w szyku wroga, który rozproszony nie mógł się skutecznie bronić przed szarżami kawaleryjskimi. Czasami pancerni odgrywali rolę wojsk, których zadaniem było odwrócenie uwagi oponenta i związanie go w walce. Taki manewr został zastosowany pod Byczyną i Trzcianą. W bitwie pod Byczyną, hetman Zamojski ustawił jazdę kozacką w szyku skośnym tak by mogła ona zaatakować lewe skrzydło austriackie. Miało to sprowokować wroga do ataku i dać dogodne pole dla szarży husarskiej. Pancerni związali walką wroga, ponieśli duże straty ale zamysł Zamojskiego sprawdził się. Wojska Maksymiliana odsłoniły się, dzięki czemu możliwe było natarcie husarii. Pod Trzcianą został zastosowany podobny manewr związany z odciągnięciem uwagi. Hetman Koniecpolski użył jazdy kozackiej i rajtarów niemieckich do związania sił Jana hr. Renu, a następnie przypuścił skoncentrowany atak przy pomocy husarii, która rozbiła siły nieprzyjaciela a następnie zmusiła je do odwrotu.45

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Niekiedy z uwagi na liczebność, nieduże koszty zaciągu oraz odpowiednie uzbrojenie wykorzystywano jazdę kozacką również jako uzupełnienie czy nawet podstawę szarży. W. Kochowski w „Klimakterze drugim” pisał tak: „Wówczas do bitwy ruszyli husarze, popuściwszy koniom wodze i pochyliwszy kopie. Nieodbitym pchnięciom żeleźcy i impetowi galopujących rumaków szwedzkie szeregi nie zdołały się oprzeć. Zakołysało się czoło nieprzyjacielskiego wojska, zachwiały się sztandary, pokotem jęli padać żołnierze, rozpadł się szyk oddziałów i Szwedzi w panicznej ucieczce zaczęli wycofywać się do lasku, który dzięki temu, że nie był zbyt gęsty, zdołał ich wszystkich wchłonąć. Na zepchniętych z pola i skupiających się wokół sztandarów nieprzyjaciół znowu natarli pancerni, rażąc ich dzidami i rąbiąc koncerzami.”46

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Mimo niewątpliwe fundamentalnej roli jaką odgrywała husaria w armii koronnej, nie można zapomnieć o jeździe pancernej, która poprzez mnogość swoich zadań w trakcie kampanii wojskowych, była najbardziej użyteczną i elastyczną jazdą w wojsku polskim I Rzeczpospolitej. To ona najczęściej brała na siebie ciężar walki z niezwykle uciążliwym przeciwnikiem jakim byli Tatarzy i Turcy.

Podczas bitew, oprócz zapewnienia husarii wsparcia „ogniowego”, i wspomagania szarż kawaleryjskich, zapewniała niezbędną osłonę na skrzydłach, zabezpieczała tyły oraz umożliwiała swobodne przegrupowanie. Ze względu na swoją manewrowość i elastyczność, wykorzystywana była jako podstawa podczas działań zwiadowczych i podjazdów pod siły nieprzyjaciela. Pełniła również role straży przemarszów wojskowych i taborów zaopatrzeniowych oraz zapewniała ochronę dowódcom wojskowym i urzędnikom państwowym. Poza tym koszty jej wystawienia były zdecydowanie niższe niż w przypadku husarii czy innych ciężkozbrojnych formacji. Dlatego też czasem, z uwagi na problemy finansowe i trudności w zaciągnięciu husarii, to ona stanowiła główną siłę uderzeniową. Mimo tych niebywałych zalet, nie uniknęła kryzysu, który dosięgną wszystkie formacje jezdne w XVIII w. W 1776 r. wraz z husarią i jazdą lekkich znaków, włączono ją w skład nowo powstałej kawalerii narodowej, przekreślając tym samym kilkusetletnią tradycję trójpodziału w jeździe autoramentu narodowego.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

DEMOKRACJA ATEŃSKA

Demokracja ateńska – forma ustroju polis ateńskiej, położonej w greckiej krainie Attyce. Zazwyczaj uważa się, że trwała od początków VI do połowy IV wieku p.n.e., z przerwami w V wieku p.n.e. Według niektórych ocen, w Atenach okresu Peryklesa, obywatele z prawem głosu (demotes) stanowili około 40 tysięcy, spośród około 120 tysięcy ogółu ludności. Było to jedno z większych miast, gdyż w tamtych czasach sporej wielkości miasta liczyły ok. 10 tys. obywateli. Państwo to było pierwszą i w czasach starożytnych najważniejszą z demokracji. W języku greckim słowo demokracja od starożytności do dziś pełni też funkcję określenia republika.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Podstawą demokracji ateńskiej były rządy większości, rotacyjność urzędów i masowe uczestnictwo. Na zgromadzeniach wszyscy pełnoprawni obywatele płci męskiej brali udział w głosowaniu (demokracja bezpośrednia). Wszystkie najważniejsze decyzje o znaczeniu państwowym podejmowane były przez Zgromadzenie Ludowe. Głosowanie odbywało się w miejscach publicznych (agora, pnyks) zwykle przez podniesienie rąk, czasem przez fizyczny podział („Wszyscy, którzy są za, idą na lewo”). W sytuacjach szczególnej wagi stosowano także inne metody, np.: wrzucenie kamieni. Głosować mogli tylko dorośli mężczyźni, mający status obywatela. Łącznie uprawnionych było ok. 30 tys. osób. Kobiety, dzieci, niewolnicy oraz obcokrajowcy, których wielu zamieszkiwało w Atenach, nie mieli prawa głosu. Prawem głosu nie dysponowali metojkowie. Istniało kilka przepisów i ograniczeń dotyczących władzy zgromadzenia, z wartym odnotowania Graphe Paranomon (także ustalonym przez zgromadzenie), które nie pozwalało na przyjęcie prawa sprzecznego z innym. Demokracja dla Ateńczyków znaczyła równość w podejmowaniu decyzji, nie zaś wybór osób (demokracja pośrednia). Przeciwnicy demokracji nazywali ją ochlokracją (gr. ochlos – tłum, motłoch), co odnosi się szczególnie do jej formy późniejszej, po Peryklesie.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Zgromadzenie Ludowe (Ekklesia) to centralny organ demokracji ateńskiej. Zajmowało się wszystkimi sprawami kluczowymi dla polis. Rocznie odbywało się 30–40 zgromadzeń (sesji). Sesje mogły być zwyczajne, czyli z góry zaplanowane w kalendarzu, lub też zwoływane w trybie nagłym.

W wieku 18–20 lat każdy obywatel przechodził dwustopniowe szkolenie obywatelskie. Szkolenie to było obowiązkiem, ale i warunkiem uzyskania praw do uczestnictwa w obradach zgromadzenia. Przed uzyskaniem takich praw uczestnictwo w zgromadzeniach było zakazane. Bezprawny udział groził sądem, co mogło nawet skończyć się śmiercią. Niektórzy obywatele byli wykluczeni z uczestnictwa na podstawie atimii – rodzaju kary sądowej pozbawiającej części praw obywatelskich. Do udziału w głosowaniu miał prawo tylko rdzenny obywatel Aten.

Wszyscy uprawnieni obywatele mogli brać udział w debacie i w głosowaniach. Głos każdego obywatela ważył tyle samo, przynajmniej teoretycznie. Najważniejsze decyzje wymagały quorum, minimum 6000 i jednego obywatela. Pozostałe uchwały wymagały większości głosów spośród oddanych. Głosowano najczęściej przez podniesienie rąk. W sprawach mniejszej wagi czasem decydowała większość optyczna, gdy prowadzący prytani nie chcieli marnować czasu i wysiłku na dokładne liczenie głosów. Może to wydawać się kpiną z demokracji, ale w niektórych wypadkach było to funkcjonalne, na przykład gdy jednemu stronnictwu zależało na jakimś rozstrzygnięciu, podczas gdy przeciwnicy, choć byli w większości, nie byli aż tak zdeterminowani. Ci pierwsi mogli zwiększyć wagę swoich głosów stwarzając wizualne wrażenie większości. Nie robiono tak nigdy w sprawach najwyższej wagi. Wtedy skrupulatnie liczono głosy i decydowała większość formalna. Wtedy też częściej zdarzało się, że zamiast podniesienia rąk kładziono kamienie albo głosowano na piśmie. Za udział w Zgromadzeniu obywatel pobierał niewielkie wynagrodzenie pieniężne. Było to ważne ze względu na cel, jakim było szerokie uczestnictwo obywateli w sprawowaniu władzy. Wysokość tego wynagrodzenia była wyznaczona tak, by choć częściowo zrekompensować opuszczony dzień w pracy.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Wszystkich uprawnionych do udziału w obradach i głosowaniach było 30–40 tys. dorosłych obywateli. Przy takiej liczbie osób istotnym ograniczeniem były rozmiary miejsc obradowania. Początkowo zgromadzenia odbywały się na Agorze, w pobliżu posągów Harmodiosa i Aristogejtona – zamachowców, tyranobójców. Potem obrady przeniesiono na Pnyks. Pnyks mógł pomieścić ok. 6000 obywateli, po rozbudowie (I poł. IV w p.n.e.) 8000. Zatem wszyscy uprawnieni nie mogli naraz uczestniczyć w obradach. Praktycznie jednak nie ograniczało to demokracji, bo nie każdy obywatel był zaangażowany w każdą sprawę. Wielu przedkładało inne zajęcia nad obrady. Uczestnictwo nie było obowiązkowe i zwykle starczało miejsca. Po przeniesieniu miejsca obrad na Pnyks, Agora pozostała miejscem koncentracji życia publicznego Aten. Mieściły się tu najważniejsze obiekty publiczne, w tym Tolos, mieszczący Prytanejon.

[Mikołaj Teodor Zienewski]

Rada Pięciuset (Boule) nadawała rytm wszystkim oficjalnym działaniom ateńskiej demokracji. Na zgromadzeniach w każdym ze 139 demów zgłaszali się kandydaci do Rady. Wiek kandydata minimum 30 lat. W centralnym losowaniu wyłaniano 1000 osób. Spośród nich losowano 500 radnych (bouleutes), pozostali byli jako zmiennicy. W ten sposób każdy radny miał swojego zmiennika, na wypadek śmierci lub niepowodzenia w procedurze dokimazji. W Radzie każda z fyl była reprezentowana po równo, każdy dem był reprezentowany proporcjonalnie do liczby jego obywateli. Kadencja Rady trwała rok. Ogólną zasadą obsadzania ateńskich urzędów było, że nie wolno powtórnie obsadzić urzędu tą samą osobą. W przypadku Rady czasem pozwalano pełnić urząd radnego dwa razy, lecz nie z rzędu, bo z racji dużej liczebności Rady mogłoby zabraknąć chętnych. Rada była podzielona na 10 prytanii, po 50 osób każda. Prytanie odpowiadały fylom (jednostkom administracji terenowej) – 10 prytanii odpowiadało 10 fylom. Rok urzędowego kalendarza dzielił się na 12 miesięcy, niezależnie od tego na 10 prytanii. Prytania kalendarzowa to okres sprawowania przewodnictwa w Radzie przez jedną prytanię-podgrupę. O kolejności następujących po sobie prytanii decydował los. 1/3 członków każdej prytanii urzędowała permanentnie w Tholosie. Przewodniczącym Rady z Tolosu (epistates) można było być tylko przez jeden dzień i tylko raz w życiu. Funkcje epistatesa były głównie reprezentacyjne, był także powiernikiem pieczęci, kluczy do państwowych skarbców i archiwów. Był to urząd jakby głowy państwa. W ten sposób wcielano jedną z kluczowych zasad funkcjonowania polis, polegającej na rotacyjności obywateli w sprawowaniu urzędów.

Rada obradowała codziennie, z wyjątkiem większości świąt i tzw. dni zakazanych. Szczególnym tematem obrad Rady były finanse i polityka zewnętrzna. W Radzie mógł wystąpić każdy obywatel za zgodą prytanów, lecz bez formalnego prawa wniesienia wniosku. Mógł to zrobić za niego buleuta. Wyjątek to stratedzy, którzy mogli zabierać głos z własnej inicjatywy i zgłaszać wnioski.

Zadaniem Rady było wyznaczać porządek obrad Zgromadzenia, ustalać hierarchię spraw do debaty, w porozumieniu z urzędnikami czuwała nad wykonaniem uchwał. Szczególne uprawnienia miała w sferze finansów, polityki zagranicznej (ale nie mogła wypowiadać wojen), nadzoru administracji, sądzenia obywateli. De facto między sesjami Ekklezji rozstrzygano w Radzie wiele kwestii leżących w kompetencji Zgromadzenia, ale wymagających rozstrzygnięć na bieżąco. Większość decyzji i działań Rady wymagała akceptacji Zgromadzenia, ale i tak mogła ona prowadzić wiele działań samodzielnie, a jej (Rady) uprawnienia i faktyczny zakres prac były szerokie.

W Radzie Pięciuset sporządzano uchwałę wstępną (probouleuma). Zgromadzeniu Ludowemu nie wolno było nic uchwalać bez uchwały wstępnej. Każdy wniosek, zanim trafił przed Zgromadzenie, był dyskutowany w Radzie. Rada mogła sformułować wniosek w sposób zamknięty albo otwarty. Jeśli wniosek był otwarty, Zgromadzenie w drodze debaty mogło dokonywać swobodnie zmian w pierwotnej wersji, dopracowywać go. W przypadku wniosku zamkniętego, Zgromadzenie mogło wniosek tylko przyjąć lub odrzucić. To było oczywiste pole do manipulacji ze strony Rady, ale ewentualna próba manipulacji mogła spotkać się z ostrym sprzeciwem ze strony uczestników Zgromadzenia, dlatego roli Rady nie można traktować jako faktycznego ograniczenia demokracji. Pozycja Rady w ustroju Aten była potężna, jednak w praktyce nie stanowiła zaprzeczenia demokracji, zwłaszcza że sama była organem bardzo demokratycznym, tak od strony rekrutacji członków, jak i funkcjonowania.